'कीर्तीकाठीचा दृष्टांत' या पाठावर आधारित स्वाध्याय आणि भाषाभ्यास यातील प्रश्नांची उत्तरे
स्वाध्याय
प्र. १. कोणास उद्देशून म्हटले आहे ते लिहा.
(१) वानरेया - गोसावी (चक्रधर स्वामी)
(२) सर्वज्ञ - भट (नागदेवाचार्य)
(३) गोसावी - भट (नागदेवाचार्य)
प्र. २. आकृती पूर्ण करा.
कठियाची जाणवलेली स्वभाव वैशिष्ट्ये:
अहंकारी
गर्व बाळगणारा
फळाची अपेक्षा करणारा
मोक्षप्राप्तीस अडथळा निर्माण करणारा
प्र. ३. प्रस्तुत दृष्टांतातील उपदेश तुमच्या शब्दांत सांगा.
'कीर्तीकाठीचा दृष्टांत' या पाठातून चक्रधर स्वामींनी असा उपदेश दिला आहे की, कोणत्याही कार्याचा आणि स्वतःच्या अस्तित्वाचा (ब्रह्मस्वरूपाचा) अहंकार बाळगणे हा सुद्धा एक वाईट विचार आहे. म्हणजेच, मनुष्य कोणतेही कार्य करत असताना त्यात त्याने अभिमान बाळगू नये. केलेल्या चांगल्या कामाचे श्रेय स्वतःकडे घेऊ नये. ज्याप्रमाणे एक कठिया (पुजारी) फक्त कीर्तीसाठी आणि लोकांना दाखवण्यासाठीच पूजा करत असेल, तर त्याला मोक्ष मिळत नाही. आपले कर्म हे निरपेक्ष भावनेने आणि निष्ठेने केले पाहिजे, त्यात अहंकाराला स्थान नसावे.
प्र. ४. पुढील शब्दांना प्रमाणभाषेतील शुद्ध शब्द सांगा.
कठिया - कठिया/पुजारी
सी - ती
काइसीया - कशासाठी
कव्हणी - कुणी/कोणतीही
प्र. ५. 'आपल्यातील गुण हाच अवगुण होऊ शकतो', हा विचार प्रस्तुत पाठाच्या आधारे स्पष्ट करा.
या पाठातून 'आपल्यातील गुण हाच अवगुण कसा होऊ शकतो' हे स्पष्ट होते. येथे 'गुण' म्हणजे एखाद्याने केलेले चांगले कर्म किंवा त्याची असलेली ओळख (उदा. विद्वान असणे, धार्मिक असणे). जर व्यक्तीने हे गुण किंवा कर्तृत्व स्वतःचे मानून त्याचा अभिमान बाळगला, तर तोच गुण त्याच्यासाठी अवगुण बनतो. पाठातील दृष्टांतात, कठियाचे (पुजाऱ्याचे) धार्मिक असणे हा त्याचा गुण आहे, परंतु तो जर आपल्या पूजेचा किंवा ज्ञानाचा अभिमान बाळगत असेल, तर त्याची ती भक्ती खरी राहत नाही आणि त्याला मोक्ष मिळत नाही. म्हणजेच, 'मी हे केले' किंवा 'मी खूप मोठा आहे' असा विचार मनात येणे हाच अहंकाराचा भाग आहे आणि तोच चांगल्या गुणाला अवगुणात रूपांतरित करतो. त्यामुळे कोणतेही कार्य नम्रपणे आणि निरपेक्ष भावनेने करावे, हे यातून शिकायला मिळते.
प्र. ६. पाठातील दृष्टांत वेगळ्या उदाहरणांद्वारे स्पष्ट करा.
या पाठातील 'कीर्तीकाठीचा दृष्टांत' हा अभिमानाचा त्याग करण्याविषयी आहे. आपण हा दृष्टांत एका वेगळ्या उदाहरणाद्वारे स्पष्ट करू शकतो:
उदाहरण: एक अतिशय कुशल आणि प्रसिद्ध डॉक्टर आहे, जो अनेक रुग्णांचे प्राण वाचवतो. सुरुवातीला तो निस्वार्थपणे सेवा करतो. परंतु, कालांतराने त्याला वाटू लागते की 'मीच सर्वोत्तम डॉक्टर आहे' किंवा 'माझ्यामुळेच हे रुग्ण वाचले'. त्याच्या मनात आपल्या कौशल्याबद्दल आणि प्रसिद्धीबद्दल प्रचंड अभिमान निर्माण होतो. तो लोकांना दाखवण्यासाठीच शस्त्रक्रिया करू लागतो आणि गरीब रुग्णांना टाळू लागतो. त्याचा हाच अभिमान त्याला इतरांपेक्षा वेगळा करतो आणि त्याच्या सेवाभावी वृत्तीला मारक ठरतो. त्याचा 'गुण' असलेला कौशल्य आणि ज्ञान, जेव्हा 'अभिमान' या अवगुणाने ग्रासले जाते, तेव्हा त्याच्या कार्यातील पावित्र्य संपते. याउलट, एखादा डॉक्टर आपली सेवा निस्वार्थपणे करत असेल, तर त्याचे कार्य समाज आणि स्वतःसाठीही अधिक समाधानकारक ठरते.
भाषाभ्यास
व्यतिरेक अलंकार:
जेव्हा कोणत्याही काव्यात वा वाक्यात उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ आहे, असे मानले जाते, तेव्हा तिथे 'व्यतिरेक' अलंकार होतो.
खालील उदाहरण अभ्यास व तक्ता पूर्ण करा.
तू माउलीहून मयाळ । चंद्राहूनि शीतल ।।
पाण्याहूनि पातळ । कल्लोळ प्रेमाचा ।।
उपमेय:
तू (परमेश्वर/गुरु)
उपमान:
माउली
चंद्र
पाणी
समान गुण:
मयाळूपणा (दयाळूपणा)
शीतलता
पातळपणा.
