अलंकार म्हणजे काय?
ज्याप्रमाणे दागिने घातल्याने शरीराला सौंदर्य प्राप्त होते, त्याचप्रमाणे भाषेला सौंदर्य प्राप्त करून देणारे घटक म्हणजे 'अलंकार'. अलंकारामुळे भाषेची शोभा वाढते.
आता उपमेय आणि उपमान सविस्तरपणे समजून घेऊया:
१. उपमेय (Upameya):
व्याख्या: ज्या वस्तूचे वर्णन करायचे आहे, किंवा ज्याची तुलना करायची आहे, त्याला उपमेय म्हणतात.
सोप्या भाषेत: 'ज्याला' उपमा दिली जाते ते.
उदाहरणार्थ:
"चेहरा चंद्रासारखा सुंदर आहे."
येथे चेहरा हे उपमेय आहे, कारण आपण चेहऱ्याचे सौंदर्य वर्णन करत आहोत.
"ती सिंहासारखी शूर आहे."
येथे ती (व्यक्ती) हे उपमेय आहे, कारण तिच्या शौर्याचे वर्णन केले जात आहे.
२. उपमान (Upaman):
व्याख्या: उपमेयाचे वर्णन करण्यासाठी ज्याची उपमा दिली जाते, किंवा ज्यासोबत तुलना केली जाते, त्याला उपमान म्हणतात.
सोप्या भाषेत: 'ज्याच्याशी' उपमा दिली जाते ते. उपमान हे साधारणपणे प्रसिद्ध, सर्वमान्य आणि श्रेष्ठ मानले जाते.
उदाहरणार्थ:
"चेहरा चंद्रासारखा सुंदर आहे."
येथे चंद्र हे उपमान आहे, कारण चेहऱ्याच्या सौंदर्याची तुलना चंद्राशी केली आहे (चंद्र सौंदर्यासाठी प्रसिद्ध आहे).
"ती सिंहासारखी शूर आहे."
येथे सिंह हे उपमान आहे, कारण तिच्या शौर्याची तुलना सिंहाशी केली आहे (सिंह शौर्यासाठी प्रसिद्ध आहे).
उपमेय आणि उपमान कसे ओळखायचे?
सोपी पद्धत:
उपमेय: वाक्यात ज्याच्याबद्दल बोलले जात आहे किंवा ज्याचे वर्णन केले जात आहे ते.
उपमान: वाक्यात ज्या प्रसिद्ध गोष्टीची किंवा व्यक्तीची उपमा दिली जात आहे ते.
उदाहरणे:
"आईचे प्रेम अमृताहून मयाळ."
उपमेय: आईचे प्रेम (कारण आपण आईच्या प्रेमाचे वर्णन करत आहोत)
उपमान: अमृत (कारण आईच्या प्रेमाची तुलना अमृताशी केली आहे, अमृत गोडीसाठी प्रसिद्ध आहे.)
"तिचा आवाज कोकिळेसारखा मधुर आहे."
उपमेय: तिचा आवाज (आवाजाचे वर्णन)
उपमान: कोकिळा (आवाजाची तुलना कोकिळेशी, कोकिळेचा आवाज मधुर असतो.)
"हा मुलगा वाघासारखा धाडसी आहे."
उपमेय: हा मुलगा (मुलाचे वर्णन)
उपमान: वाघ (धाडसासाठी वाघाची उपमा)
अलंकारांमध्ये उपमेय आणि उपमानाची भूमिका:
उपमा अलंकार: उपमेय हे उपमानासारखे आहे असे सांगितले जाते. (उदा. चेहऱ्यासारखा चंद्र)
उत्प्रेक्षा अलंकार: उपमेय हे जणू उपमानच आहे अशी कल्पना केली जाते. (उदा. तो चंद्रच की काय!)
रूपक अलंकार: उपमेय आणि उपमान एकरूप आहेत असे सांगितले जाते, भेद नसतो. (उदा. मुखचंद्र)
व्यतिरेक अलंकार: उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ आहे असे सांगितले जाते. (उदा. चंद्राहूनही सुंदर मुख)
तुम्ही तुमच्या 'कीर्तीकाठीचा दृष्टांत' या पाठातील 'व्यतिरेक अलंकार'च्या उदाहरणात पाहिले असेल: "तू माउलीहून मयाळ । चंद्राहूनि शीतल ।।"
उपमेय: तू (परमेश्वर/गुरु)
उपमान: माउली, चंद्र
येथे उपमेय (तू) हे उपमानापेक्षा (माउली, चंद्र) श्रेष्ठ दाखवले आहे.
आशा आहे की या स्पष्टीकरणामुळे तुम्हाला उपमेय आणि उपमान संकल्पना अधिक चांगल्या प्रकारे समजल्या असतील!
