'गवताचे पाते' (पाठ) - स्वाध्याय प्रश्नांची उत्तरे
कृती १: आकलन कृती
१. आकृती पूर्ण करा:
गवताच्या पात्याचे गुणधर्म:
नवे, ताजे, हिरवेगार
उत्साही, महत्त्वाकांक्षी
भविष्याची स्वप्ने पाहणारे
जुन्या पिढीच्या अनुभवांना कमी लेखणारे
पिकलेल्या पानाचे गुणधर्म:
गवताचे पाते व पिकलेले पान यांच्यातील साम्य:
दोघेही झाडाचे (कुटुंबाचे/समाजाचे) घटक आहेत.
दोघेही नैसर्गिक चक्राचा भाग आहेत (जन्म-मृत्यू).
दोघांनाही धरणीमातेचा आधार आहे.
गवताचे पाते व पिकलेले पान यांच्यातील फरक:
| गवताचे पाते | पिकलेले पान |
| नवी पिढीचे प्रतीक | जुन्या पिढीचे प्रतीक |
| उत्साही व महत्त्वाकांक्षी | अनुभवी व काहीसे अहंकारी |
| भविष्यवेधी | भूतकाळात रमणारे |
| ताजे, हिरवेगार | जीर्ण, पिवळे |
| जीवन नुकतेच सुरू झालेले | जीवनाच्या अंतिम टप्प्यावर |
२. कारणे लिहा:
गवताचे पाते आनंदी होते, कारण...
उत्तर: गवताचे पाते नुकतेच जन्माला आले होते. त्याला जगाची ओळख करून घ्यायची होती, भविष्याची सुंदर स्वप्ने पाहायची होती आणि त्याला स्वतःच्या सामर्थ्याचा व सौंदर्याचा अभिमान होता.
पिकलेले पान हिरव्या पात्यावर चिडले, कारण...
उत्तर: पिकलेले पान स्वतःच्या अनुभवाचा आणि भूतकाळाचा अहंकार बाळगून होते. नव्या, तरुण गवताच्या पात्याचा उत्साह, त्याची महत्त्वाकांक्षा आणि स्वतःचा मोठेपणा त्याला न पटल्यामुळे ते चिडले.
पिकलेले पान धरणीमातेच्या कुशीत झोपी गेले, कारण...
उत्तर: पिकलेले पान जीर्ण झाले होते, त्याचे आयुष्य संपले होते आणि निसर्गक्रमानुसार त्याचा अंत जवळ आला होता. तसेच, गवताच्या पात्याने विचारलेल्या प्रश्नांमुळे त्याचा अहंकार गळून पडला आणि ते नम्रपणे मृत्यूला सामोरे गेले.
गवताचे पाते उदास झाले, कारण...
उत्तर: ज्या पिकलेल्या पानाला ते तुच्छ समजत होते, ज्याचा तिरस्कार करत होते, तेच पान आपल्या डोळ्यासमोर धरणीमातेच्या कुशीत विलीन झाले. त्यामुळे जीवनाच्या अंतिम सत्याची आणि स्वतःच्या नश्वरतेची जाणीव होऊन ते उदास झाले.
कृती २: अभिव्यक्ती/वैयक्तिक मत
१. 'गवताचे पाते' या रूपक कथेतून वि. स. खांडेकर यांनी कोणता संदेश दिला आहे, तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तर: 'गवताचे पाते' या रूपक कथेतून वि. स. खांडेकर यांनी जीवनचक्र आणि पिढ्यांमधील संघर्ष व सामंजस्य हा महत्त्वाचा संदेश दिला आहे. प्रत्येक पिढीला स्वतःचा काळ, अनुभव आणि दृष्टिकोन असतो. नव्या पिढीने जुन्या पिढीच्या अनुभवांचा आदर करावा, तर जुन्या पिढीने नव्या पिढीच्या उत्साहाला आणि महत्त्वाकांक्षेला कमी लेखू नये. अहंकारामुळे दोन्ही पिढ्यांमध्ये संघर्ष होतो, पण नम्रता आणि स्वीकारभाव असेल तर जीवनचक्र अधिक सुंदर होते. जीवनातील नश्वरता आणि परिवर्तन हे शाश्वत सत्य आहे, हेही यातून सुचवले आहे.
२. तुम्ही कधी गवताच्या पात्यासारखे किंवा पिकलेल्या पानासारखे अनुभव घेतले आहेत का? असल्यास, तो अनुभव थोडक्यात सांगा.
उत्तर: होय, मी असे अनुभव घेतले आहेत. एकदा मी माझ्या मोठ्या भावाला एका नवीन तंत्रज्ञानाबद्दल सांगत होतो. तो माझ्यावर हसला आणि म्हणाला, "तुम्हाला नव्या पिढीला काहीही अनुभव नाही, आम्ही ते सर्व जुन्या काळातच पाहिले आहे." तेव्हा मला तो पिकलेल्या पानासारखा वाटला. पण नंतर जेव्हा त्याला त्या तंत्रज्ञानाची गरज पडली, तेव्हा माझ्या मदतीशिवाय त्याला ते जमले नाही. तेव्हा त्याला माझी किंमत कळली. कधीकधी मला स्वतःलाही, माझ्यापेक्षा लहान मुलांना काही गोष्टी समजावून सांगताना, मी त्यांच्यापेक्षा जास्त अनुभवी आहे, असे वाटते आणि त्यांचा उत्साह कमी लेखला जातो.
३. 'अहंकार गळून पडल्याशिवाय नम्रता येत नाही,' या विधानाचा अर्थ 'गवताचे पाते' या पाठाच्या आधारे स्पष्ट करा.
उत्तर: 'गवताचे पाते' या पाठात, पिकलेले पान स्वतःच्या अनुभवाचा आणि भूतकाळाचा खूप अहंकार बाळगते. ते तरुण गवताच्या पात्याला मूर्ख, अनाडी आणि तुच्छ समजते. त्याला वाटते की आपणच एकमेव ज्ञानी आहोत. पण जेव्हा ते स्वतः धरणीमातेच्या कुशीत विलीन होते, तेव्हा जीवनाचे अंतिम सत्य आणि स्वतःची नश्वरता त्याला कळते. आपल्या अस्तित्वाचा गर्व व्यर्थ आहे हे लक्षात आल्यावर त्याचा अहंकार गळून पडतो आणि ते नम्रपणे जगातून निघून जाते. यावरून स्पष्ट होते की, जोपर्यंत माणूस स्वतःच्या ज्ञानाचा, अनुभवाचा किंवा सामर्थ्याचा गर्व करतो, तोपर्यंत त्याला इतरांचा स्वीकार करता येत नाही किंवा नम्रता अंगी बाणवता येत नाही. अहंकार संपल्यावरच खरी नम्रता येते.
४. तुम्ही नव्या पिढीचे प्रतिनिधित्व करणारे 'गवताचे पाते' असाल, तर जुन्या पिढीच्या 'पिकलेल्या पानाला' कोणता संदेश द्याल?
उत्तर: जर मी नव्या पिढीचे प्रतिनिधित्व करणारे 'गवताचे पाते' असेल, तर मी जुन्या पिढीच्या 'पिकलेल्या पानाला' (म्हणजेच वडीलधाऱ्यांना) सांगेन की, "तुमचा अनुभव आणि ज्ञान आमच्यासाठी अमूल्य आहे. आम्ही तुमचा आदर करतो आणि तुमच्याकडून शिकायला उत्सुक आहोत. पण, जगातील बदल स्वीकारणेही तितकेच महत्त्वाचे आहे. तुम्ही आम्हाला नव्या वाटा शोधण्यासाठी प्रोत्साहन द्या आणि आमच्या चुकांमधून शिकण्याची संधी द्या. आम्ही तुमच्या ज्ञानावर आणि अनुभवावर विश्वास ठेवतो, पण त्याचबरोबर आम्हालाही आमचे स्वप्न पूर्ण करण्याची संधी द्या."
कृती ३: शब्दसंपत्ती
१. पाठात आलेल्या विरुद्धार्थी शब्दांच्या जोड्या शोधा व लिहा.
नवे × जुने
हसणे × रडणे (किंवा उदास होणे)
उगवणे × मावळणे
आकाश × धरणी
सुरुवात × शेवट
जीवन × मरण
उंच × खाली
२. पाठात आलेले वाक्प्रचार शोधून त्यांचा वाक्यात उपयोग करा.
(याची उत्तरे मी तुम्हाला आधीच दिली आहेत. उदाहरणांसाठी तुम्ही मागील उत्तराचा संदर्भ घेऊ शकता.)
धरणीमातेच्या कुशीत झोपी जाणे
स्वप्नात दंग होणे
स्वप्नांचा चुराडा होणे
कर्कश वाटणे
क्षुद्र लेखणे
अभिमान बाळगणे
संजीवक स्पर्श
३. समानार्थी शब्द लिहा.
धरणी - पृथ्वी, जमीन, भूमी
पर्ण - पान, पत्र
ऊन - सूर्यप्रकाश, आतप
आनंद - हर्ष, संतोष, मोद
कर्कश - कठोर, कटू
अभिमान - गर्व, अहंकार
क्षुद्र - लहान, हीन, तुच्छ
कृती ४: व्याकरण
१. पाठातील अव्यये ओळखा व त्यांचे प्रकार लिहा.
(टीप: अव्यये वाक्यातील संदर्भावर अवलंबून असतात. येथे काही उदाहरणे दिली आहेत.)
आणि (उभयान्वयी अव्यय) - उदा. गवताचे पाते आणि पिकलेले पान बोलत होते.
वर (शब्दयोगी अव्यय) - उदा. ते झाडा वर होते.
कधी (क्रियाविशेषण अव्यय - कालवाचक) - उदा. तो कधी रडे.
खूप (क्रियाविशेषण अव्यय - परिणामवाचक/प्रमाणवाचक) - उदा. गवताला खूप आनंद झाला.
अहाहा! (केवलप्रयोगी अव्यय) - उदा. अहाहा! किती सुंदर दृश्य आहे!
२. पाठातील विशेषणे ओळखा व त्यांचे प्रकार लिहा.
(टीप: विशेषणे वाक्यातील नामांच्या विशेषणांवर अवलंबून असतात. येथे काही उदाहरणे दिली आहेत.)
हिरवेगार (गवताचे पाते) - गुणविशेषण
पिकलेले (पान) - गुणविशेषण
मोठा (अहंकार) - गुणविशेषण
कर्कश (आवाज) - गुणविशेषण
क्षुद्र (गोष्ट) - गुणविशेषण
शांत (निद्रा) - गुणविशेषण
आशा आहे की ही उत्तरे तुम्हाला 'गवताचे पाते' या पाठाचा सखोल अभ्यास करण्यास मदत करतील.
