संत जनाबाईंच्या अभंगावर आधारित स्वाध्याय - उत्तरे
प्र. १. खाली दिलेल्या शब्दांसाठी अभंगात आलेला उपमा लिहा.
(अ) विठ्ठल → पंढरीचा चोर
(आ) हृदय → बंदिखाना
प्र. २. जोड्या लावा.
'अ' गट
(१) विठ्ठलाला धरले
(२) विठ्ठल काकुलती आला
(३) विठ्ठलाच्या पायी घातली बेडी
'ब' गट
(अ) शब्दरचनेच्या जुळणीने
(आ) भक्तीच्या दोराने
(इ) 'तू म्हणजे मीच' या शब्दाने
जोड्या:
(१) विठ्ठलाला धरले - (आ) भक्तीच्या दोराने
(२) विठ्ठल काकुलती आला - (इ) 'तू म्हणजे मीच' या शब्दाने (येथे 'सोऽहम्' शब्दाने किंवा तत्त्वज्ञानाने)
(३) विठ्ठलाच्या पायी घातली बेडी - (अ) शब्दरचनेच्या जुळणीने (येथे शब्द म्हणजे अभंग, नामस्मरण)
प्र. ३. काव्यसौंदर्य.
(अ) 'सोहं शब्दाचा मारा केला । विठ्ठल काकुलती आला ।।' या ओळींतील विचार स्पष्ट करा.
या ओळींमध्ये संत जनाबाईंनी आपल्या सर्वोच्च आध्यात्मिक अनुभवाचे वर्णन केले आहे. 'सोऽहम्' (
) म्हणजे 'मीच तो आहे' किंवा 'मी ब्रह्म आहे' (तत्त्वमसि). ही जीव आणि शिव यांच्या एकरूपतेची जाणीव आहे. जेव्हा जनाबाईंना ही आत्म-साक्षात्कार (Self-realization) झाली, म्हणजेच त्यांना असे जाणवले की त्यांचा आत्मा आणि परब्रह्म (विठ्ठल) एकच आहेत, तेव्हा विठ्ठल 'काकुलतीला' आला असे त्यांना वाटते. याचा अर्थ असा नाही की विठ्ठल दुःखी झाला, तर याचा अर्थ असा आहे की, भक्ताच्या या परमोच्च आध्यात्मिक जाणिवेने आणि एकरूपतेच्या स्थितीने विठ्ठल स्वतःच लीन झाला, भक्तामध्ये पूर्णपणे सामावून गेला. यातून भक्तीच्या पलीकडील ज्ञानाचे आणि एकरूपतेचे महत्त्व दिसते.
(आ) 'जनी म्हणे बा विठ्ठला । जीवें न सोडीं मी तुला ।।' या ओळीतून व्यक्त झालेला कवयित्रीचा भाव स्पष्ट करा.
या ओळीतून संत जनाबाईंची विठ्ठलाप्रती असलेली अढळ निष्ठा, अनन्यसाधारण प्रेम आणि शाश्वत भक्तीची भावना व्यक्त होते. त्या अत्यंत दृढनिश्चयाने सांगतात की, जोपर्यंत त्यांच्या शरीरात प्राण आहेत, तोपर्यंत त्या विठ्ठलाला कधीही आपल्यापासून दूर होऊ देणार नाहीत. याचा अर्थ विठ्ठल त्यांच्या हृदयात आणि मनात इतका खोलवर रुजला आहे की, तो त्यांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. हे वचन त्यांच्या विठ्ठलाशी असलेल्या आत्मिक आणि कधीही न तुटणाऱ्या नात्याचे प्रतीक आहे.
(इ) प्रस्तुत अभंगातून कवयित्रीच्या मनातील विठ्ठलाविषयीच्या कोणत्या भावनाभावनात दिसून येतात, ते सांगा.
प्रस्तुत अभंगातून कवयित्री संत जनाबाईंच्या मनातील विठ्ठलाविषयीच्या खालील भावनाभावनात दिसून येतात:
अखंड आणि एकनिष्ठ प्रेम: विठ्ठलाला आपल्या हृदयात कायमचे कोंडून ठेवण्याची तीव्र इच्छा.
आत्मीयता आणि जवळीक: विठ्ठलाला 'चोर' म्हणणे आणि त्याला आपल्या भक्तीच्या दोराने बांधणे, यात एक प्रकारची जवळीक आणि अनौपचारिक आत्मीयता दिसून येते.
पूर्ण समर्पण आणि शरणागती: आपले हृदयच विठ्ठलाचे कारागृह बनवून त्याला आत कोंडणे हे पूर्ण समर्पणाचे प्रतीक आहे.
एकत्व आणि तादात्म्य: 'सोऽहम्' या जाणिवेतून जीव आणि शिवाच्या एकरूपतेचा अनुभव.
अखंड साथ देण्याचा दृढनिश्चय: 'जीवें न सोडीं मी तुला' या वचनातून त्यांची विठ्ठलावर असलेली अतूट निष्ठा आणि त्याला कधीही न सोडण्याची प्रतिज्ञा व्यक्त होते.
प्र. ४. अभिव्यक्ती.
(अ) मानवी जीवनातील निष्ठा, भक्ती आणि प्रयत्न यांचे असलेले महत्त्व तुमच्या शब्दांत सांगा.
मानवी जीवनात निष्ठा, भक्ती आणि प्रयत्न या त्रयीला अनमोल महत्त्व आहे. कोणतीही गोष्ट साध्य करण्यासाठी या तिघांचा समन्वय आवश्यक असतो.
निष्ठा म्हणजे एखाद्या ध्येयाप्रती, व्यक्तीप्रती किंवा तत्त्वाप्रती असलेली अढळ श्रद्धा आणि प्रामाणिकपणा. ती आपल्याला संकटातही डगमगू देत नाही आणि सातत्य राखण्यास मदत करते.
भक्ती म्हणजे केवळ देवपूजा नसून, ते एखाद्या ध्येयाप्रती किंवा कार्याप्रती असलेले उत्कट प्रेम आणि समर्पण होय. ज्याप्रमाणे संत जनाबाईंनी विठ्ठलाची भक्ती केली, त्याचप्रमाणे एखाद्या विद्यार्थ्याला अभ्यासाची, कलाकाराला कलेची किंवा सैनिकाला देशाची भक्ती असू शकते. ही भक्तीच आपल्याला प्रेरणा देते आणि आपले कार्य आनंदाने करण्यास प्रवृत्त करते.
प्रयत्न हे निष्ठा आणि भक्तीला कृतीत उतरवण्याचे साधन आहे. केवळ निष्ठा आणि भक्ती असून चालत नाही, तर ते साध्य करण्यासाठी कठोर आणि सातत्यपूर्ण प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. हे तिन्ही घटक एकत्र आल्यास, कोणतीही कठीण वाटणारी गोष्ट साध्य करता येते आणि जीवनात खरे समाधान मिळते. निष्ठा आपल्याला दिशा दाखवते, भक्ती ऊर्जा देते आणि प्रयत्न आपल्याला ध्येयापर्यंत पोहोचवतात.
उपक्रम: आंतरजालाच्या साहाय्याने महाराष्ट्रातील संत कवयित्रींची माहिती मिळवा.
(हा उपक्रम विद्यार्थ्याने स्वतः करायचा आहे. येथे काही प्रसिद्ध संत कवयित्रींची नावे दिली आहेत.)
महाराष्ट्रातील काही प्रसिद्ध संत कवयित्री:
संत जनाबाई
संत मुक्ताबाई
संत बहिणाबाई
संत सोयराबाई
संत निर्मळाबाई
संत कान्होपात्रा
संत वेणाबाई
संत आक्काबाई
या कवयित्रींबद्दल आंतरजालावर माहिती शोधून तुम्ही त्यांच्या कार्याची, अभंगांची आणि विचारांची अधिक माहिती मिळवू शकता.
