'बोलतो मराठी' - डॉ. नीलिमा गुंडी (इयत्ता १० वी) - स्वाध्याय.
प्र. १. आकृत्या पूर्ण करा.
(अ) भाषा वापरताना अर्थाचा अनर्थ टाळण्यासाठी आवश्यक उपाय
शब्दांचा योग्य अर्थ समजून घेणे.
उच्चारांकडे लक्ष देणे.
संदर्भाला अनुसरून बोलणे.
व्याकरण नियमांचे पालन करणे.
शब्दाची व्युत्पत्ती जाणून घेणे.
(आ) मराठी भाषेची श्रीमंती
शब्दसंपदेचे वैविध्य.
समानार्थी व विरुद्धार्थी शब्दांची विपुलता.
म्हणी व वाक्प्रचारांचा योग्य वापर.
भाषेतील नाद आणि गेयता.
भाषेची लवचिकता व संस्कारक्षमता.
प्र. २. शब्दांची व्युत्पत्ती शोधण्याचे फायदे लिहा.
शब्दांची व्युत्पत्ती (मूळ) शोधण्याचे अनेक फायदे आहेत:
अर्थाचे सखोल आकलन: शब्दाचा मूळ अर्थ आणि तो कसा विकसित झाला हे समजल्याने त्याचा योग्य वापर करता येतो.
भाषेची समृद्धी: भाषेतील विविध शब्द कसे आले, परभाषेतून आलेले शब्द कसे मराठीत रुजले हे कळते.
शब्दांचा अचूक वापर: कोणत्या संदर्भात कोणता शब्द अधिक योग्य आहे, हे व्युत्पत्तीमुळे कळते.
भाषिक सौंदर्य: भाषेचे ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक पैलू समजतात, ज्यामुळे भाषेचे सौंदर्य अधिक अनुभवता येते.
भाषेवरील प्रभुत्व: शब्दांच्या मुळाशी जाऊन अभ्यास केल्याने भाषेवरील पकड मजबूत होते.
अर्थाचा अनर्थ टाळणे: शब्दाचा मूळ अर्थ आणि त्याचे आजचे अर्थाचे संदर्भ समजून घेतल्याने अनर्थ टळतात.
प्र. ३. पाठाच्या आधारे खालील चौकटी पूर्ण करा.
(अ) मराठी भाषेची खास शैली : वाक्प्रचार
मराठी भाषेची खास शैली तिच्या लवचिकतेत आणि शब्दसामर्थ्यात आहे. ती कल्पक आणि अलंकारिक आहे. (उदा. 'अक्षरशः' या शब्दाच्या वापरासारखे)
(आ) मराठी भाषेत लेखिकेने दिलेली उपमा
(या प्रश्नाचे उत्तर पाठाच्या विशिष्ट उल्लेखावर अवलंबून आहे. उदा. 'मराठी भाषा म्हणजे एक मोठी नदी' किंवा 'मराठी भाषा म्हणजे एक समृद्ध वटवृक्ष' अशी काही उपमा असू शकते.)
(इ) शब्दाचा अर्थ जाणून घेण्याचे साधन
शब्दकोश
व्युत्पत्ती कोश
वरिष्ठ/ज्ञात्यांशी चर्चा
संदरूभ वाचन
प्र. ४. गटात न बसणारा शब्द ओळखून चौकटी पूर्ण करा.
(अ) ऍट, डीलर, रुबाब, चैन
गटात न बसणारा शब्द: रुबाब (इतर शब्द इंग्रजी भाषेतून आलेले आहेत किंवा व्यवहाराशी संबंधित आहेत, तर 'रुबाब' हा मराठी शब्द असून तो 'अधिकार', 'दिमाख' दर्शवतो.)
(आ) कपाळ, हस्त, ललाट, भाल
गटात न बसणारा शब्द: हस्त (कपाळ, ललाट, भाल हे सर्व 'कपाळ' या अर्थाचे समानार्थी शब्द आहेत, तर 'हस्त' म्हणजे हात.)
(इ) विनोद, नवल, आश्चर्य, विस्मय
गटात न बसणारा शब्द: विनोद (नवल, आश्चर्य, विस्मय हे सर्व 'आश्चर्य' या भावनेशी संबंधित आहेत, तर 'विनोद' हा हसण्याशी किंवा गंमतीशी संबंधित आहे.)
(ई) संपत्ती, संपदा, कांता, दौलत
गटात न बसणारा शब्द: कांता (संपत्ती, संपदा, दौलत हे सर्व 'धन' किंवा 'ऐश्वर्य' या अर्थाचे समानार्थी शब्द आहेत, तर 'कांता' म्हणजे पत्नी.)
(उ) प्रख्यात, प्रजा, नामांकित, प्रसिद्ध
गटात न बसणारा शब्द: प्रजा (प्रख्यात, नामांकित, प्रसिद्ध हे सर्व 'प्रसिद्ध' या अर्थाचे समानार्थी शब्द आहेत, तर 'प्रजा' म्हणजे लोक.)
प्र. ५. खाली दिलेल्या अनेकवचनी नामांचे एकवचनी रूप लिहून त्यांचा वापर करून प्रत्येकी एक वाक्य तयार करा.
(अ) रस्ते (अनेकवचन) → रस्ता (एकवचन)
* वाक्य: आमच्या घरासमोरील रस्ता खूप रुंद आहे.
(आ) वेळा (अनेकवचन) → वेळ (एकवचन)
* वाक्य: परीक्षेसाठी अभ्यास करायला आता खूप कमी वेळ उरला आहे.
(इ) भिंती (अनेकवचन) → भिंत (एकवचन)
* वाक्य: घराला नवीन भिंत बांधली.
(ई) विहिरी (अनेकवचन) → विहीर (एकवचन)
* वाक्य: आमच्या गावात एक जुनी विहीर आहे.
(उ) घडयाळे (अनेकवचन) → घडयाळ (एकवचन)
* वाक्य: माझ्या हातात एक सुंदर घडयाळ आहे.
(ऊ) माणसे (अनेकवचन) → माणूस (एकवचन)
* वाक्य: प्रत्येक माणूस हा जन्माने समान असतो.
प्र. ६. खालील शब्दसमूहाबद्दल एक शब्द लिहा.
(अ) पसरवलेली खोटी बातमी - अफवा / वावडी
(आ) ज्याला मरण नाही असा - अमर
(इ) समाजाची सेवा करणारा - समाजसेवक
(ई) संपादन करणारा - संपादक
प्र. ७. स्वमत.
(अ) 'तुम्ही शहाणे आहात' या वाक्यातील 'शहाणे' या शब्दाच्या अर्थच्छटा लिहा.
'शहाणे' हा शब्द मराठीत विविध अर्थच्छटांमध्ये वापरला जातो, जो संदर्भानुसार बदलतो:
सकारात्मक अर्थ: बुद्धिमान, हुशार, समजूतदार, ज्ञानी, अनुभवी. (उदा. "त्याने परिस्थिती पाहून खूप शहाणा निर्णय घेतला.")
व्यंग्यार्थ/उपरोधिक अर्थ: मूर्खपणाचे किंवा अविचाराचे काम करणाऱ्या व्यक्तीला उपहासाने 'शहाणा' म्हटले जाते, जणू काही तो स्वतःला खूप हुशार समजत आहे. (उदा. "खूप शहाणा आहेस तू, असे केलेस म्हणून!")
सावध/जागरूक: एखाद्या धोक्यापासून किंवा नुकसानीपासून स्वतःला वाचवून घेणारा. (उदा. "तो एकदा फसल्यामुळे आता शहाणा झाला आहे.")
(आ) 'गरज नसताना इतर भाषांमध्ये शब्द वापरून बोलू नये' या लेखिकेच्या मताबाबत तुमचे मत सोदाहरण लिहा.
लेखिकेचे हे मत अतिशय महत्त्वाचे आणि विचारणीय आहे असे मला वाटते. आपल्या मूळ भाषेतून संवाद साधताना, जिथे योग्य मराठी शब्द उपलब्ध आहे, तिथे अनावश्यकपणे इतर भाषेतील शब्द वापरल्याने भाषेची शुद्धता आणि सौंदर्य कमी होते. अनेकदा लोक केवळ 'आधुनिक' दिसण्यासाठी किंवा 'प्रभावी' बोलण्यासाठी इंग्रजी शब्दांचा वापर करतात, ज्यामुळे मराठी भाषेची मूळ शब्दसंपदा दुर्लक्षित राहते.
उदाहरणार्थ: 'मी ओके आहे' असे म्हणण्याऐवजी 'मी ठीक आहे' किंवा 'मी बरा आहे' असे म्हणणे अधिक संयुक्तिक ठरते. 'चला लेट्स गो' ऐवजी 'चला जाऊया' म्हणणे योग्य आहे. गरज नसताना परभाषेतील शब्द वापरल्याने आपली भाषा दुबळी होते आणि तिच्या समृद्धीवर परिणाम होतो. अर्थात, तांत्रिक शब्द किंवा आंतरराष्ट्रीय स्तरावर रूढ झालेले शब्द वापरणे अपरिहार्य असू शकते, पण जिथे सहज पर्याय उपलब्ध आहे, तिथे तो वापरणे भाषेच्या वाढीसाठी आणि सन्मानासाठी महत्त्वाचे आहे.
(इ) लेखिकेने मराठी भाषेला केलेला सन्मान तुमच्या शब्दांत लिहा.
डॉ. नीलिमा गुंडी यांनी 'बोलतो मराठी' या पाठातून मराठी भाषेचा केवळ परिचय करून दिला नाही, तर तिच्या सामर्थ्याचा, सौंदर्याचा आणि समृद्धीचा गौरव करून तिचा सन्मान केला आहे. त्यांनी मराठी भाषेतील शब्दांच्या विविध अर्थछटा, व्युत्पत्तीचे महत्त्व, म्हणी-वाक्प्रचारांची श्रीमंती आणि भाषेची लवचिकता यावर प्रकाश टाकला आहे. मराठी ही केवळ संवादाचे माध्यम नसून, ती एक जिवंत, भावना व्यक्त करणारी आणि स्वतःचा असा ठसा उमटवणारी भाषा आहे हे त्यांनी पटवून दिले. भाषेच्या योग्य वापराचे महत्त्व सांगून आणि मराठी भाषेच्या सामर्थ्याची जाणीव करून देऊन, त्यांनी प्रत्येक मराठी भाषिकाच्या मनात आपल्या भाषेबद्दल आदर आणि अभिमान निर्माण केला आहे. त्यांच्या लेखनातून मराठी भाषेबद्दलचा अपार आदर आणि प्रेम स्पष्ट दिसून येते.
