राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांच्या 'या झोपडीत माझ्या' या कवितेवरील स्वाध्याय
या झोपडीत माझ्या - स्वाध्याय
प्र. १. कवितेत आलेल्या आशयानुसार पुढील मुद्द्यांतील फरक सांगा.
| झोपडीतील सुखे | महालातील सुखे |
| (१) जमिनीवर झोपायला मिळते (भूमिवरी पडावे) | (१) मऊ बिछाने असतात (महली मऊ बिछाने) |
| (२) ताऱ्यांकडे पाहायला मिळते (ताऱ्यांकडे पाहावे) | (२) कंदील, शामदाने असतात (कंदील शामदाने) |
| (३) प्रभुनाम नित्य गाता येते (प्रभुनाम नित्य गावे) | (३) पाहारे, तिजोऱ्या असूनही चोऱ्या होतात (पहारे आणि तिजोऱ्या, त्यांतूनि होती चोऱ्या) |
| (४) दारास दोऱ्या नाही, भीती नाही (दारास नाही दोऱ्या) | (४) लोकांना जवळ येऊ नये असे सांगावे लागते ('मजजवळ' शब्द आला, भीती न यावयाला) |
| (५) कोणावरही बोजा नसतो (कोणावरी न बोजा) | (५) (कवीने स्पष्ट उल्लेख केलेला नाही, पण यावरून राजाच्या महालात बोजा आणि दिखावा असतो असे सूचित होते) |
| (६) शांती सदा विराजते (शांती सदा विराजे) | (६) देवेंद्रही लाजे असे सुख (देवेंद्र तोही लाजे) |
प्र. २. आकृती पूर्ण करा.
झोपडीत येणाऱ्यांसाठी कवीने व्यक्त केलेल्या भावना:
सुखाने यावे: येणारे लोक आनंदाने यावेत.
सुखाने जावे: जातानाही त्यांना आनंद मिळावा.
कोणावर बोजा नाही: त्यांच्यामुळे कोणावरही कोणताही भार पडू नये.
मुक्तता/आपलेपणा: त्यांना भीती वाटू नये, मोकळेपणाने वावरता यावे.
प्र. ३. 'झोपडीत निसर्गाचे सान्निध्य आहे', हे पटवून देणारी उदाहरणे लिहा.
भूमीवरी पडावे, ताऱ्यांकडे पाहावे: कवीला जमिनीवर झोपून आकाशातील तारे पाहता येतात. हे निसर्गाच्या जवळ असल्याचं द्योतक आहे.
प्रभुनाम नित्य गावे: निसर्गाच्या शांत सान्निध्यात कवीला देवाचे नामस्मरण करणे शक्य होते, जे शांत आणि नैसर्गिक वातावरणात अधिक प्रभावी वाटते.
(अप्रत्यक्ष): झोपडी म्हणजे निसर्गाच्या जवळची वास्तू, जिथे कृत्रिमता कमी असते आणि नैसर्गिक गोष्टींचा अनुभव अधिक येतो.
प्र. ४. 'तिजोरी' हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
चोरांना आकर्षित करणारी आणि सुरक्षिततेसाठी ज्याची गरज भासते अशी गोष्ट कोणती?
राजाच्या महालात पहारेकऱ्यांसोबत कोण असते, ज्यामुळे चोरांची भीती वाटते?
संपत्ती जमा करण्यासाठी वापरली जाणारी पेटी कोणती?
उत्तर: तिजोरी
प्र. ५. काव्यसौंदर्य.
(अ) 'पाहुनी सौख्य मोठे, देवेंद्र तोही लाजे
शांती सदा विराजे, या झोपडीत माझ्या' या काव्यपंक्तीतील विचारसौंदर्य स्पष्ट करा.
विचारसौंदर्य:
प्रस्तुत पंक्ती राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांच्या 'या झोपडीत माझ्या' या कवितेतील असून, यातून कवीने खरे सुख भौतिक समृद्धीत नसून ते मानसिक समाधान आणि शांतीत असते हा उदात्त विचार मांडला आहे. कवी म्हणतात की, माझी झोपडी साधी असली तरी तिला लाभलेले सुख इतके मोठे आहे की, स्वर्गाचा राजा इंद्र (देवेंद्र) देखील ते पाहून लाजतो. इंद्राला स्वर्गात सर्व ऐश्वर्य आणि सुख प्राप्त आहे असे मानले जाते, तरीही झोपडीतील साधेपणातील शांती आणि समाधान पाहून त्यालाही हेवा वाटतो. कारण, राजमहालातील ऐश्वर्यातही अनेकदा अशांतता, असुरक्षितता आणि चिंता असतात, पण झोपडीत मात्र 'शांती सदा विराजे' म्हणजे कायम शांतता नांदते. यातून कवीने जगाला शांतीचे आणि समाधानाचे महत्त्व पटवून दिले आहे. खऱ्या अर्थाने सुखी होण्यासाठी बाह्य संपत्तीची नाही, तर मनाच्या समाधानाची गरज असते हा विचार या ओळींतून स्पष्ट होतो.
(आ) 'दारास नाही दोऱ्या, या झोपडीत माझ्या' या काव्यपंक्तीतील आशयसौंदर्य स्पष्ट करा.
आशयसौंदर्य:
राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांच्या 'या झोपडीत माझ्या' या कवितेतील ही ओळ अत्यंत मार्मिक आहे. या ओळीतून कवीने झोपडीतील साधेपणा, सुरक्षिततेची भावना आणि निर्भयता व्यक्त केली आहे.
सादगी आणि निस्पृहता: कवी म्हणतात की, त्यांच्या झोपडीला दाराला लावण्यासाठी साधी दोरीही नाही, म्हणजे कुलूप किंवा कसलीही सुरक्षा व्यवस्था नाही. यातून त्यांची साधी राहणी आणि भौतिक गोष्टींबद्दलची अनासक्ती दिसून येते.
भीतीहीन जीवन: राजमहालात पहारेकरी आणि तिजोऱ्या असूनही चोरांची भीती असते, पण झोपडीत काहीही गमावण्यासारखे नसल्यामुळे त्यांना चोरांची भीती वाटत नाही. 'चोरास नाही भय' हा विचार अप्रत्यक्षपणे यातून सूचित होतो. हे एक सुरक्षित आणि चिंतामुक्त जीवन आहे, जे भौतिक संपत्तीच्या मोहात न पडल्यामुळे मिळते.
समाधान: हे वाक्य त्यांच्या समाधानी वृत्तीचे प्रतीक आहे. त्यांच्याकडे काहीही मौल्यवान नसल्यामुळे त्यांना त्याची सुरक्षा करण्याची चिंता नसते. हे समाधानच त्यांना भयमुक्त आणि निश्चिंत जीवन जगायला मदत करते.
थोडक्यात, या ओळीतून कवीने संपत्तीच्या हव्यासापोटी निर्माण होणारी असुरक्षितता आणि चिंता यावर भाष्य केले आहे, आणि साध्या, निस्पृह जीवनातील खरी शांती व सुरक्षितता दर्शविली आहे.
झोपडी व महाल यांच्यातील संवादाची कल्पना करून संवादलेखन करा.
(प्रारंभ)
महाल: (अहंकाराने) हाहाहा! अरे झोपडे, तू कोण आणि मी कोण! माझी भव्यता आणि तुझा साधेपणा! तुला लाज वाटत नाही का माझ्या शेजारी उभे राहायला?
झोपडी: (शांतपणे) महाला, मी तुझ्या भव्यतेला सलाम करते, पण मला माझी साधेपणाची लाज वाटत नाही. तू भव्य असलास तरी तुझी भीती काही लपून राहत नाही.
महाल: भीती? कसली भीती? माझ्याभोवती मजबूत तटबंदी आहे, पहारेकरी आहेत, तिजोऱ्या आहेत! मला कसली भीती?
झोपडी: (हसून) तुझ्या याच पहारेकऱ्यांतून आणि तिजोऱ्यांतून तर चोर येतात. तुला नेहमी चोरांची भीती असते, संपत्ती गमावण्याची चिंता असते. मला तर दाराला साधी दोरीही नाही, तरीही मला कसलीही भीती नाही. माझे दार नेहमी खुले असते.
महाल: पण मी लोकांना मऊ बिछाने, शामदाने, सुंदर वस्तू देतो. तुला काय आहे? भूमीवर झोपतोस!
झोपडी: मला भूमीवर झोपायला मिळते आणि आकाशातील तारे पाहता येतात. ते सुख तुझ्या कंदिलांच्या प्रकाशात कधीच मिळणार नाही. मला निसर्गाचे सान्निध्य मिळते आणि मी प्रभुनाम गाते. ती शांती तुझ्या भव्यतेत कुठे आहे?
महाल: माझ्याकडे लोकं आदराने येतात, माझी स्तुती करतात.
झोपडी: तुझ्याकडे येताना लोकांना 'माझ्या जवळ येऊ नकोस' असे सांगावे लागते. भीती आणि औपचारिकता असते. माझ्याकडे येणारे सुखाने येतात आणि सुखाने जातात. त्यांना कसलाही बोजा वाटत नाही. माझ्या इथे आपलेपणा आहे.
महाल: तू तर अगदीच सामान्य आहेस, तुझ्याकडे काहीच नाही.
झोपडी: माझ्याकडे काहीच नाही म्हणून मला काही गमावण्याची भीती नाही. मला जे समाधान आणि शांती मिळते, ती पाहून तर स्वर्गाचा राजा इंद्रही लाजतो. तू ऐश्वर्याने भरलेला असलास तरी तुला ती शांती आणि मनःसमाधान कधीच मिळणार नाही.
महाल: (विचार करत) खरंच, तुझे साधेपण आणि तुझी शांती पाहून मीही विचारमग्न झालो आहे. कदाचित खरे सुख भौतिक गोष्टीत नसून, ते समाधानात आणि शांतीतच असते.
झोपडी: (स्मितहास्य करत) हेच खरे आहे महाला. हेच खरे 'उत्तम लक्षण'.
(संवाद समाप्त)
