व्याख्या (Definition):
जेव्हा उपमेय (ज्याची तुलना करायची आहे) आणि उपमान (ज्याच्याशी तुलना करायची आहे) यांच्यामध्ये एकरूपता दर्शविली जाते, म्हणजेच उपमेय हे उपमानच आहे असे दर्शविले जाते, तेव्हा 'रूपक अलंकार' होतो. यात उपमेय आणि उपमान यातील भेद संपून दोन्ही गोष्टी एकच आहेत असे वाटते.
वैशिष्ट्ये (Characteristics):
उपमेय आणि उपमान यांच्यात साम्य नसते, तर उपमेय हे उपमानच आहे असे थेट सांगितले जाते.
दोन भिन्न वस्तू किंवा कल्पनांना एकरूप मानले जाते.
'रूपक अलंकारात' उपमेय आणि उपमान यांना जोडण्यासाठी 'कमळ', 'नयन' यांसारखे साम्यदर्शक शब्द वापरले जात नाहीत, तर थेट एकरूपता दर्शविली जाते.
उदाहरणे (Examples) - इयत्ता ९वी व १०वी साठी:
१. जीवन म्हणजे एक रंगभूमी.
उपमेय: जीवन
उपमान: रंगभूमी
स्पष्टीकरण: येथे 'जीवन' (उपमेय) हे 'रंगभूमी' (उपमान) आहे असे थेट सांगितले आहे. जीवन आणि रंगभूमी यांच्यात एकरूपता दर्शविली आहे. जीवनातील घटना नाटकाच्या दृश्यांप्रमाणे घडतात हे यातून सूचित होते.
२. मन म्हणजे एक विशाल सागर.
उपमेय: मन
उपमान: विशाल सागर
स्पष्टीकरण: 'मन' (उपमेय) हे 'विशाल सागर' (उपमान) आहे असे म्हटले आहे. मनाची खोली, विशालता आणि त्यात दडलेल्या अनेक विचारांना सागराच्या खोलीशी एकरूप केले आहे.
३. क्रोध म्हणजे अग्नि.
उपमेय: क्रोध
उपमान: अग्नि
स्पष्टीकरण: 'क्रोध' (उपमेय) हा 'अग्नि' (उपमान) आहे असे सांगितले आहे. क्रोधाची दाहकता आणि विध्वंसक शक्ती अग्नीशी एकरूप केली आहे.
४. मुखचंद्र.
उपमेय: मुख (चेहरा)
उपमान: चंद्र
स्पष्टीकरण: 'मुख' हे 'चंद्र' आहे असे सांगितले आहे. मुखाचे सौंदर्य आणि चंद्राचे शीतल सौंदर्य यांना एकरूप केले आहे. (टीप: 'मुखचंद्रा'सारखे शब्द रूपक अलंकाराचे उत्तम उदाहरण आहेत, कारण ते उपमेय आणि उपमान यांना एकत्र आणून एक नवीन शब्द तयार करतात.)
५. विद्या हे धन.
उपमेय: विद्या
उपमान: धन
स्पष्टीकरण: 'विद्या' (उपमेय) हे 'धन' (उपमान) आहे असे म्हटले आहे. विद्येचे महत्त्व धनाच्या महत्त्वाशी एकरूप केले आहे, कारण दोन्ही उपयुक्त आणि संग्रहित करण्यासारख्या गोष्टी आहेत.
६. गुरु हे कुंभार.
उपमेय: गुरु
उपमान: कुंभार
स्पष्टीकरण: 'गुरु' (उपमेय) हे 'कुंभार' (उपमान) आहे असे दर्शविले आहे. ज्याप्रमाणे कुंभार मातीच्या गोळ्याला आकार देऊन सुंदर भांडे बनवतो, त्याचप्रमाणे गुरु शिष्याला घडवून चांगले माणूस बनवतो या साम्यातून एकरूपता दर्शविली आहे.
लक्षात ठेवा (Remember):
उपमा अलंकारात 'सारखे', 'प्रमाणे', 'परी' असे तुलनादर्शक शब्द येतात, तर रूपक अलंकारात उपमेय हे उपमानच आहे असे थेट सांगितले जाते. हाच दोन्हीतील मुख्य फरक आहे.
अभंग/ कवितेतील काही महत्वाची उदाहरणे
