उत्तम लक्षण ही संत रामदासांची एक सुप्रसिद्ध कविता असून, ती आदर्श व्यक्तीची लक्षणे आणि समाजात कसे वागावे याबद्दल मार्गदर्शन करते.
उत्तम लक्षण - संत रामदास
ही कविता प्रत्येक ओळीतून माणसाने कसे वागावे, काय करावे आणि काय करू नये हे सांगते. संत रामदास स्वामींनी दासबोधातील द्वितीय दशकातील, समास दुसरा, 'उत्तम लक्षण' यामध्ये हे विचार मांडले आहेत.
या कवितेचा अर्थ खालीलप्रमाणे आहे:
१. श्रोती व्हावे सावधान । आतां सांगतों उत्तम गुण ।
जेणें करितां बाणे खुण । सर्वज्ञापण ॥१॥
अर्थ: ऐकणाऱ्यांनी सावधान असावे. मी आता तुम्हाला उत्तम गुण सांगतो, ज्या गुणांमुळे तुम्हाला सर्वज्ञ (सर्व गोष्टी जाणणारे) होण्याची खूण मिळेल.
२. वाट पुसल्याविण जाऊं नये । फळ ओळखिल्याविण खाऊं नये ।
पडली वस्तु घेऊं नये । एकाएकीं ॥२॥
अर्थ: कोणालाही न विचारता अनोळखी वाटेने जाऊ नये. फळ पूर्णपणे ओळखल्याशिवाय ते खाऊ नये (ते विषारी किंवा वाईट असू शकते). रस्त्यात पडलेली कोणतीही वस्तू लगेच उचलू नये.
३. जनीं अर्जव तोडू नये । पापद्रव्य जोडू नये ।
पुण्यमार्ग सोडू नये । कदाकाळीं ॥३॥
अर्थ: लोकांचा विश्वास तोडू नये (कुणाशीही फसवणूक करू नये). वाईट मार्गाने (अन्यायाने) धन कमवू नये. पुण्यमार्ग (चांगल्या मार्गाने) कधीही सोडू नये.
४. तोंडाळपणें भांडों नये । वाचाळासीं तडों नये ।
संतसंग खंडूं नये । अंतर्यामीं ॥४॥
अर्थ: फटकळपणे (तोंडाळपणे) भांडू नये. वाचाळ लोकांशी वाद घालू नये. (निरर्थक चर्चा टाळावी). मनातून संतांची संगत कधीही तोडू नये (चांगल्या लोकांसोबत राहावे).
५. आळसें सुख मानूं नये । चाहाडी मनास आणूं नये ।
शोधिल्याविण करूं नये । कार्य कांहीं ॥५॥
अर्थ: आळसात सुख मानू नये. मनात कधीही चहाडी (निंदा किंवा कुजबुज) आणू नये. कोणतीही गोष्ट नीट तपासल्याशिवाय किंवा शोध घेतल्याशिवाय करू नये.
६. सभ्यमेळें लाजों नये । बाष्कळपणें बोलों नये ।
पैज होड घालूं नये । काही केल्या ॥६॥
अर्थ: सभ्य लोकांच्या घोळक्यात (समाजात) लाज वाटून घेऊ नये (आपले विचार मांडायला भिऊ नये). बाष्कळपणे (निरर्थक किंवा मूर्खपणाचे) बोलू नये. कोणत्याही कारणाने पैज किंवा होड (शर्यत) लावू नये.
७. कोणाचा उपकार घेऊं नये । घेतला तरी राखों नये ।
परपींडा करूं नये । विश्वासघात ॥७॥
अर्थ: कोणाचाही उपकार घेऊ नये (शक्यतो स्वतःचे काम करावे). घेतलाच तरी तो विसरू नये (उपकाराची जाण ठेवावी). दुसऱ्याला त्रास देऊ नये. विश्वासघात करू नये.
८. व्यापकरूप सांडूं नये । पराधेन होऊं नये ।
आपलें वोझें घालूं नये । कोणीयेकासी ॥८॥
अर्थ: आपले व्यापक रूप (आपला मोठेपणा, आपली क्षमता) सोडू नये. दुसऱ्यांवर अवलंबून राहू नये. आपले ओझे (आपली जबाबदारी) कोणावरही टाकू नये.
९. सत्यमार्ग सांडूं नये । असत्य पंथें जाऊं नये ।
कदा अभिमान घेऊं नये । असत्याचा ॥९॥
अर्थ: सत्याचा मार्ग सोडू नये. असत्याच्या मार्गाने जाऊ नये. कधीही असत्याचा (खोटेपणाचा) अभिमान बाळगू नये.
१०. अपकीर्ति ते सांडावी । सत्कीर्ति वाढवावी ।
विवेके दृढ धरावी । वाट सत्याची ॥१०॥
अर्थ: अपकीर्ती (वाईट नाव) टाळावी. सत्कीर्ती (चांगले नाव) वाढवावी. विवेकाने (शहाणपणाने) सत्याची वाट दृढपणे धरावी.
या कवितेचा मुख्य संदेश:
संत रामदास स्वामींनी या कवितेतून लोकांना विवेकी, सदाचारी आणि आदर्श जीवन जगण्यासाठी मार्गदर्शन केले आहे. त्यांनी सांगितलेल्या या 'उत्तम लक्षणां'चे पालन केल्यास व्यक्तीचे जीवन उन्नत होते आणि समाजात त्याचे स्थान चांगले होते. यातून त्यांनी नीतिमत्ता, प्रामाणिकपणा, स्वावलंबन आणि इतरांप्रती आदरभाव यांचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.
