'उत्तम लक्षण' कवितेवरील स्वाध्याय
अपेक्षित उत्तरे (या कवितेवर आधारित):
१) आकृत्या पूर्ण करा.
(अ) संत रामदास यांनी विचार करून करायला सांगितलेल्या गोष्टी:
वाट पुसून जावे.
फळ ओळखून खावे.
पडली वस्तू एकाएकी घेऊ नये.
पुण्यमार्ग कधीही सोडू नये.
शोधिल्याविण कार्य करू नये.
सत्यमार्ग धरावा.
सत्कीर्ती वाढवावी.
विवेकाने दृढ राहावे.
(आ) कधीही करू नयेत अशा गोष्टी:
जनी अर्जव तोडू नये (लोकांचा विश्वास तोडू नये).
पापद्रव्य जोडू नये.
तोंडाळपणे भांडू नये.
वाचाळाशी तडू नये.
संतसंग खंडू नये.
आळसात सुख मानू नये.
चाहाडी मनात आणू नये.
बाष्कळपणे बोलू नये.
पैज-होड घालू नये.
कोणाचा उपकार घेऊन नये (घेतला तर विसरू नये).
परपीडा करू नये.
विश्वासघात करू नये.
पराधीन होऊ नये.
आपले ओझे कोणावरही टाकू नये.
असत्याचा अभिमान घेऊ नये.
अपकीर्ती बाळगू नये.
२) खालील व्यक्तींशी कसे वागावे असे संत रामदास म्हणतात.
(अ) तोंडाळ: तोंडाळपणे भांडू नये.
(आ) संत: संतसंग खंडू नये (संतांची संगत कधीही तोडू नये).
३) खालील गोष्टींबाबत कोणती दक्षता घ्यावी ते लिहा.
(१) आळस: आळसात सुख मानू नये.
(२) परपीडा: परपींडा करू नये (दुसऱ्याला त्रास देऊ नये).
(३) सत्यमार्ग: सत्यमार्ग सोडू नये, सत्याची वाट विवेकाने दृढ धरावी.
४) काव्यसौंदर्य
(अ) खालील ओळींचे रसग्रहण तुमच्या शब्दांत लिहा.
"जनीं अर्जव तोडू नये । पापद्रव्य जोडू नये ।
पुण्यमार्ग सोडू नये । कदाकाळीं ।।१।। "
रसग्रहण: 'जनीं अर्जव तोडू नये । पापद्रव्य जोडू नये । पुण्यमार्ग सोडू नये । कदाकाळीं ।।'
१. आशय सौंदर्य:
प्रस्तुत ओळी संत रामदास स्वामींच्या 'दासबोध' या महान ग्रंथातील 'उत्तम लक्षण' या कवितेतून घेतल्या आहेत. या ओळींतून संत रामदासांनी मानवी जीवनातील नैतिक मूल्यांचे आणि आदर्श वर्तणुकीचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे.
नीतिमत्तेचा संदेश: कवी म्हणतात की, 'जनीं अर्जव तोडू नये' म्हणजे समाजात वावरताना लोकांनी एकमेकांवर विश्वास ठेवावा, कोणाचाही विश्वासघात करू नये. आजच्या स्वार्थी जगात विश्वासाचे महत्त्व अनमोल आहे, हे रामदास स्वामींनी तेव्हाच सांगितले होते.
अनैतिकतेचा निषेध: 'पापद्रव्य जोडू नये' या ओळीतून ते अनैतिक मार्गाने, चोरी करून किंवा फसवणूक करून संपत्ती जमा करण्यावर सक्त मनाई करतात. असे धन शांती देत नाही आणि समाजासाठीही हानिकारक असते, हा विचार यातून प्रभावीपणे मांडला आहे.
सदाचाराचे महत्त्व: 'पुण्यमार्ग सोडू नये । कदाकाळीं' या ओळीतून कवी असे सुचवतात की, परिस्थिती कितीही कठीण असली, कितीही संकटे आली, तरी चांगल्या मार्गाचा, सदाचाराचा आणि नीतिमत्तेचा मार्ग कधीही सोडू नये. म्हणजेच, आपले कर्तव्य आणि नैतिक मूल्ये कोणत्याही परिस्थितीत सोडू नयेत.
थोडक्यात, या ओळींमधून संत रामदासांनी व्यक्तीला प्रामाणिकपणा, विश्वासार्हता आणि सदाचारी जीवन जगण्याचा मौलिक संदेश दिला आहे, जो आजही तितकाच प्रासंगिक आहे.
२. काव्य सौंदर्य:
या ओळींचे काव्यसौंदर्य अनेक अंगांनी आकर्षक आहे:
आदेशात्मक शैली: संत रामदासांची ही उपदेशपर कविता 'नये' (करू नये) या शब्दांच्या पुनरावृत्तीमुळे अधिक प्रभावी झाली आहे. प्रत्येक ओळीत एक स्पष्ट आणि सरळ आज्ञा असल्यामुळे वाचकाला काय करावे आणि काय करू नये हे थेट समजते.
यमक साधणा: 'जोडू नये' आणि 'सोडू नये' या शब्दांमधील यमक कवितेला नादमाधुर्य आणि गेयता प्रदान करते. यामुळे ओळी लक्षात ठेवणे सोपे होते आणि त्यांचा प्रभाव वाढतो.
सोपी भाषा: संत रामदासांनी सामान्य माणसाला समजेल अशा सोप्या आणि प्रासादिक मराठी भाषेचा वापर केला आहे. यात क्लिष्ट शब्दांचा वापर टाळला असल्यामुळे कवितेतील विचार थेट वाचकांच्या मनापर्यंत पोहोचतात.
सूक्ष्म अर्थगर्भता: वरवर साध्या वाटणाऱ्या या ओळींमध्ये जीवनातील गहन अर्थ दडलेले आहेत. विश्वास, धन आणि मार्ग या तीन महत्त्वाच्या पैलूंवर कवीने प्रकाश टाकला आहे, ज्यामुळे कवितेला एक वैचारिक खोली प्राप्त होते.
३. भाषिक कौशल्य:
संत रामदासांनी या ओळींमध्ये अत्यंत प्रभावी भाषिक कौशल्य दाखवले आहे:
संक्षिप्तता आणि अर्थपूर्णता: कमीत कमी शब्दांत जास्तीत जास्त अर्थ व्यक्त करण्याचे कौशल्य या ओळींमध्ये दिसते. प्रत्येक ओळ स्वतःमध्ये एक पूर्ण विचार घेऊन येते.
नकारात्मकता आणि सकारात्मकतेचा मिलाफ: 'तोडू नये', 'जोडू नये', 'सोडू नये' अशा नकारात्मक आज्ञा असल्या तरी, त्यांचा अंतिम उद्देश व्यक्तीला सकारात्मक आणि चांगल्या मार्गावर चालण्याची प्रेरणा देणे हाच आहे. ही भाषिक मांडणी अत्यंत खुबीदार आहे.
कालबाह्य नसलेली भाषा: जरी ही कविता जुन्या मराठीत असली, तरी तिची भाषा आजही समजायला सोपी आहे. 'जनीं', 'कदाकाळीं' यांसारखे शब्द जरी थोडे जुने वाटत असले तरी त्यांचा अर्थ लगेच लक्षात येतो. यामुळे कवितेचा संदेश काळाच्या पलीकडचा ठरतो.
परंपरेचा प्रभाव: रामदासी परंपरेतील उपदेशात्मक शैली या ओळींमध्ये स्पष्ट दिसते, जी वाचकाला लगेच आकर्षित करते.
थोडक्यात, या ओळींतील आशय सौंदर्य, काव्यात्मक मांडणी आणि प्रभावी भाषिक कौशल्य यामुळे संत रामदास स्वामींनी मानवी मूल्यांचे महत्त्व सोप्या आणि परिणामकारक पद्धतीने पटवून दिले आहे.
(आ) 'सभ्यमेळें लाजों नये । बाष्कळपणें बोलों नये ।', या ओळींतील विचार स्पष्ट करा.
विचार स्पष्टीकरण: संत रामदास स्वामी या ओळीतून सामाजिक वागणुकीबद्दल महत्त्वाचा सल्ला देतात. ते म्हणतात की, जेव्हा आपण सभ्य आणि सुज्ञ लोकांच्या घोळक्यात (सभेत) असतो, तेव्हा आपले विचार मांडायला किंवा बोलताना संकोच (लाज) वाटून घेऊ नये. आपले मत स्पष्टपणे पण नम्रपणे व्यक्त करावे. त्याच वेळी, बाष्कळपणे म्हणजे मूर्खपणाने, निरर्थक गप्पा मारू नये किंवा अनावश्यक बोलू नये. आपले बोलणे विचारपूर्वक, मोजके आणि अर्थपूर्ण असावे. याचा अर्थ, समाजात वावरताना आत्मविश्वास असावा पण त्याचबरोबर आपल्या बोलण्यात गांभीर्य आणि संयम असावा.
(इ) 'आळसें सुख मानूं नये', या ओळीचा तुम्हांला समजलेला अर्थ स्पष्ट करा.
अर्थ स्पष्टीकरण: प्रस्तुत ओळीत संत रामदास स्वामी आळसाचा त्याग करण्याचा संदेश देतात. ते म्हणतात की, आळसामुळे मिळणाऱ्या तात्पुरत्या सुखात रमून जाऊ नये. आळस हा माणसाच्या प्रगतीतला सर्वात मोठा अडथळा आहे. आळसामुळे कोणतेही काम वेळेवर पूर्ण होत नाही, कौशल्ये विकसित होत नाहीत आणि व्यक्ती निष्क्रिय बनते. यामुळे दीर्घकाळासाठी नुकसानच होते. खरे सुख हे कष्टाने, प्रयत्नाने आणि कामात सक्रिय राहण्यानेच मिळते. म्हणून, आळसाचा त्याग करून नेहमी कार्यरत राहावे, असा या ओळीचा गहन अर्थ आहे.
