विद्याप्रशंसा: भावार्थ
ही कविता कृष्णशास्त्री चिपळूणकर यांनी लिहिलेली आहे. या कवितेत कवीने विद्येचे (ज्ञानाचे) महत्त्व आणि तिचे विविध गुण सांगितले आहेत. कवी सांगतात की, या जगात विद्येपेक्षा श्रेष्ठ असे दुसरे काहीही नाही.
:
'विद्येनेच मनुष्या आले श्रेष्ठत्व ह्या जगामाजी, न दिसे एकही वस्तू विद्येनेही असाध्य आहे जी.'
या जगात माणसाला जे श्रेष्ठत्व मिळाले आहे, ते केवळ विद्येमुळेच मिळाले आहे. जगामध्ये अशी कोणतीही गोष्ट नाही, जी विद्येच्या बळावर साध्य (शक्य) करता येत नाही.
'देउनि किंवा भोगुनि उणें न होतां सदैव वाढतसे, ऐसे एकच विद्या-धन, अद्भुत गुण न हा दुज्यांत वसे.'
इतर सर्व संपत्ती (धन) खर्च केल्याने किंवा उपभोगल्याने कमी होते. पण विद्या हे असे एकमेव धन आहे, जे इतरांना दिल्याने किंवा आपण त्याचा उपभोग घेतल्याने कधीच कमी होत नाही, उलट ते नेहमी वाढतच जाते. असा अद्भुत गुण फक्त विद्येतच आहे.
'नानाविध रत्नांचीं कनकाचीं असति भूषणें फार, परि विद्यासम एकहि शोभादायक नसे अलंकार.'
जगात अनेक प्रकारची मौल्यवान रत्ने आणि सोन्याचे दागिने आहेत, जे माणसाला शोभा देतात. पण विद्येसारखा शोभा देणारा आणि माणसाचे व्यक्तिमत्त्व उजळवणारा दुसरा कोणताही अलंकार नाही.
'या सान्या भुवनीं हित-कर विद्येसारखा सखा नाहीं, अनुकूल ती जयाला नित्य तयाला उणें नसे कांहीं.'
या संपूर्ण जगात विद्येसारखा दुसरा कोणताही हितचिंतक मित्र नाही. ज्याला विद्या अनुकूल होते (ज्याने विद्या संपादन केली आहे), त्याला आयुष्यात कोणत्याही गोष्टीची कमतरता कधीही भासत नाही.
'गुरूंपरी उपदेश करी, संकट-समयीं उपायही सुचवी, चिंतित फल देउनि या कल्पतरूपरी मनोरथा पुरवी.'
विद्या चांगल्या गुरुंप्रमाणे योग्य उपदेश करते. संकटाच्या वेळी योग्य उपाय सुचवते आणि कल्पतरू वृक्षाप्रमाणे मनातील सर्व इच्छा पूर्ण करते.
सारांश:
कवीने या कवितेतून विद्या हे मानवाचे सर्वात मोठे आणि महत्त्वाचे धन आहे हे सांगितले आहे. विद्या ही माणसाला श्रेष्ठ बनवते, ती नेहमी वाढत जाते, तिला कोणी चोरू शकत नाही, ती सर्वात सुंदर अलंकार आहे आणि तीच खरी मित्र आहे. म्हणून, आपण सर्वांनी विद्येची उपासना (अभ्यास) करायला पाहिजे, असे कवी सांगतात.
