संत जनाबाईंच्या या अभंगात विठ्ठलाविषयीची त्यांची अनमोल भक्ती आणि आध्यात्मिक अनुभव व्यक्त झाला आहे. त्यांनी विठ्ठलाला 'चोर' असे संबोधून, भक्तीच्या बळावर त्याला कसे आपल्या हृदयात कायमचे स्थान दिले आहे, हे सुंदर रूपकाद्वारे सांगितले आहे:
१. 'धरिला पंढरीचा चोर । गळां बांधोनियां दोर ।।'
भावार्थ: जनाबाई म्हणतात की त्यांनी पंढरपूरच्या विठ्ठलाला पकडले आहे, जणू काही त्याच्या गळ्यात दोर बांधून. येथे 'चोर' हे विशेषण विठ्ठलासाठी लाक्षणिक अर्थाने वापरले आहे. विठ्ठल हा जगाला व्यापून आहे, तो कुणालाही सहजासहजी गवसत नाही. पण जनाबाईंनी आपल्या तीव्र भक्तीने आणि प्रेमाने त्याला जणू काही बांधून ठेवले आहे, असे त्यांना म्हणायचे आहे. त्यांच्या भक्तीचा दोर इतका मजबूत आहे की, तो परमेश्वरालाही बांधून ठेवतो.
२. 'हृदय बंदिखाना केला । आंत विठ्ठल कोंडिला ।।'
भावार्थ: जनाबाईंनी आपले हृदयच विठ्ठलासाठी तुरुंग बनवले आहे आणि त्यात त्यांनी विठ्ठलाला कायमचे कोंडून ठेवले आहे. याचा अर्थ असा की, विठ्ठल आता त्यांच्या अंतःकरणात, त्यांच्या प्रत्येक श्वासात आणि विचारात कायमचा स्थिरावला आहे. त्यांचे हृदय हे आता केवळ एक अवयव नसून, विठ्ठलाचे पवित्र निवासस्थान बनले आहे. त्यांच्या हृदयातून विठ्ठल कधीही बाहेर जाऊ शकत नाही, एवढी त्यांची एकनिष्ठा भक्ती आहे.
३. 'शब्दें केली जवाजुडी । विठ्ठल पायीं घातली बेडी ।।'
भावार्थ: जनाबाई सांगतात की, त्यांनी आपल्या शब्दांनीच बेड्या तयार केल्या आणि त्या विठ्ठलाच्या पायात घातल्या. येथे 'शब्द' म्हणजे नुसते बोलणे नव्हे, तर त्यांच्या मुखातून निघणारे नामस्मरण, अभंग, कीर्तन आणि भक्तीपूर्ण उद्गार आहेत. त्यांच्या भक्तीरसाने भरलेले हे शब्द इतके प्रभावी आहेत की, त्या शब्दांच्या सामर्थ्याने त्यांनी देवाला आपल्याशी बांधून ठेवले आहे. देवावर प्रेम करणाऱ्या भक्ताच्या वाणीत किती सामर्थ्य असते, हे यातून दिसते.
४. 'सोहं शब्दाचा मारा केला । विठ्ठल काकुलती आला ।।'
भावार्थ: 'सोऽहम्' (सोऽहम्) हा एक अत्यंत महत्त्वाचा वैदिक मंत्र आहे, ज्याचा अर्थ 'मी तोच आहे' किंवा 'मी ब्रह्म आहे' असा होतो. म्हणजेच, आत्मा आणि परमात्मा यांच्यातील एकरूपतेची जाणीव. जनाबाई म्हणतात की, त्यांनी 'सोऽहम्' या शब्दाचा देवाला मारा केला, ज्यामुळे विठ्ठल काकुळतीला आला. याचा अर्थ असा की, जेव्हा जनाबाईंना 'मीच परब्रह्म आहे' या तत्त्वाची, म्हणजे जीव आणि शिवाच्या एकरूपत्वाची जाणीव झाली, तेव्हा त्यांना परमोच्च आनंदाची अनुभूती मिळाली. या आध्यात्मिक जाणिवेने विठ्ठल जणू त्यांच्याशी पूर्णपणे एकरूप झाला, त्यांच्या या ज्ञानापुढे आणि एकरूपतेच्या जाणिवेपुढे विठ्ठल स्वतःच लीन झाला, असे त्यांना म्हणायचे आहे.
५. 'जनी म्हणे बा विठ्ठला । जीवें न सोडीं मी तुला ।।'
भावार्थ: शेवटच्या कडव्यात संत जनाबाई दृढनिश्चयाने म्हणतात की, "हे विठ्ठला! जोपर्यंत माझ्यात प्राण आहे, तोपर्यंत मी तुला सोडणार नाही." ही त्यांची परमेश्वराप्रती असलेली अनन्यसाधारण निष्ठा दर्शवते. त्यांचे विठ्ठलावर इतके अथांग प्रेम आहे की, त्या जीवंत असेपर्यंत विठ्ठलाला आपल्या हृदयातून आणि मनातून कधीही दूर करणार नाहीत, अशी त्यांनी प्रतिज्ञा केली आहे.
एकंदरीत, या अभंगातून संत जनाबाईंनी आपली विठ्ठलावरील अढळ श्रद्धा, अखंड भक्ती आणि आत्मिक एकरूपतेची भावना अत्यंत प्रभावीपणे मांडली आहे. भक्ताच्या प्रेमापुढे आणि निष्ठेपुढे परमेश्वरही कसा बद्ध होतो, हे यातून स्पष्ट होते.
स्वाध्याय
